Zeven invalshoeken voor vakdidactiek

Deze blog schets de achtergrondinformatie voor een reeks blogs over Vakdidactiek. Op basis van het artikel ‘Een mentaal model van Vakdidactiek’, dat in het jubileumnummer van het blad Factor D is verschenen, bespreek ik zeven invalshoeken die gezamenlijk het domein van de vakdidactiek beschrijven.

Althans de vakdidactiek zoals die door mij, Fons Vernooij, wordt waargenomen op basis van mijn kennis van de vakdidactiek economie. Want de essentie van een mentaal model is dat het gaat om de voorstelling die een persoon zich maakt van een voorwerp, situatie of kennisgebied.

Het begrip Mentaal Model
Deze reeks blogs komt voort uit een beschrijving van een mentaal model voor de vakdidactiek economie in het vakblad Factor D. Een mentaal model is de voorstelling die iemand zich maakt van een object of situatie.

Norman, Gentner & Stevens hebben in een publicatie uit 1976 het mentale model geplaatst tegenover het conceptuele model. Zij gingen in op de constatering dat sommige mensen hun rekenmachine steeds uit- en weer aanzetten.

Aan de hand van zo’n rekenmachine plaatsten zij de begrippen in een vierluik:
1) er is een apparaat dat functies heeft,
2) er is een goede beschrijving van de werking van dat apparaat (een conceptueel model)
3) een gebruiker maakt zich een mentale voorstelling van de wijze waarop het apparaat functioneren kan (een mentaal model);
4) er is een onderzoeker die probeert om zich een voorstelling te maken van het mentale model dat een gebruiker ontwikkeld heeft.

“Waarom zet u uw rekeningmachine steeds uit?”
“Oh, dat is om alle getallen te wissen”.
“Maar er zit toch een knopje op om alles te wissen? Clear staat erop.” (conceptueel model)
“Ja, maar als ik hem uit zet, weet ik zeker dat alles gewist is.” (mentaal model).

Vakdidactiek versus algemene onderwijskunde
Vakdidactiek is per definitie een toepassing van de algemene onderwijskunde voor een specifieke discipline. Het is daarom moeilijk om voor vakdidactiek in het algemeen een reeks blogs te schrijven.

Maar het is wel mogelijk om vanuit een specifiek vak terug te koppelen naar de algemene onderwijskunde. Op die wijze is het mogelijk om inspirerende gedachten te ontwikkelen die bij andere vakken ook toepasbaar zijn. In deze blogs staat de term ‘mentaal model’ centraal.

40 jaar Factor D(idactiek)
Het idee voor de beschrijving van een mentaal model voor de vakdidactiek economie kwam voort uit het jubileumnummer van het blad Factor D, kwartaalblad voor het economisch onderwijs en zijn didactiek. Deze editie leidde tot een samenvattende reactie die vorm is gegeven in een artikel onder de titel Een mentaal model van vakdidactiek. Het intro van dit artikel staat hier onverkort weergegeven.

De kwaliteit van Factor D spat van het eerste nummer van de jaargang 2022 af. En dat vooral door de selectie van vakdidactische artikelen. Elk artikel richt zich op een ander aspect van de vakdidactiek. De term die bij mij het meest is blijven hangen, is de term “Mentale Modellen”. In het betreffende artikel beperkt die zich nog tot de voorstelling die docenten zich maken rond termen zoals economische groei.

Maar deze term opent ook de weg naar de mentale modellen die leerlingen ontwikkelen van de lesstof. Wat voor beelden creëren leerlingen bij zichzelf dankzij (of ondanks) de lessen economie? Welke voorstelling van zaken blijft er hangen bij hen? Welke misconcepties blokkeren hun visie op de economische theorie? Dat zijn essentiële vragen voor de vakdidactiek om bij stil te staan.

Waar gaat het om bij vakdidactiek?
Het is altijd arbitrair om een opsomming van onderdelen van een vakgebied te geven, maar aan de hand van de artikelen uit het genoemde jubileumnummer is het wel mogelijk een vrij compleet beeld te schetsen. Tot nu toe is het beeld van vakdidactiek altijd impliciet gebleven door de keuze van onderwerpen die een deelaspect van de vakdidactiek behandelden.

Echter, geïnspireerd door het jubileumnummer bij de veertigste verjaardag van het blad Factor D, kan het geen kwaad om te proberen een totaalbeeld te schetsen van de structuur van de vakdidactiek. Zeg maar een mentaal model van de vakdidactiek. Waar moeten we allemaal aan denken als we ons een goede voorstelling willen maken van de vakdidactiek? Het oorspronkelijke artikel is te downloaden via Een mentaal model van vakdidactiek.

Alle blogs over de zeven invalshoeken van vakdidactiek
In totaal zijn de volgende blogs verschenen, waarin de zeven invalshoeken voor vakdidactiek successievelijk terugkomen. Bij een aantal blogs zijn een of meer voorbeelden toegevoegd. Daarnaast functioneert dit blog als achtergrond waarin belangrijke onderdelen nader uitgewerkt of toegelicht staan om veelvuldige herhaling te voorkomen.

De zeven invalshoeken voor vakdidactiek (achtergrondinformatie):

1. Becommentariëren en verbeteren van bestaande lesprogramma;
2. Beschrijven van de mentale voorstelling die docenten hebben
   van hun vak;
   - Voorbeeld 2.a De namen van leerlingen leren;
    
3. Expliciteren van het instructieproces tijdens het onderwijs;
   - Voorbeeld 3.a De vele talen van de wiskunde;
   - Voorbeeld 3.b Goed lezen bestaat uit drie onderdelen;
   - Voorbeeld 3.c Het verborgen pad;
   - Voorbeeld 3.d Het gebruik van eenheden;
   - Voorbeeld 3.e Verpleegkundig rekenen bijvoorbeeld;
    
4. Stimuleren van de motivering van leerlingen door de vorm
   van het lesaanbod;
5. Bevorderen van de zelfsturing van leerlingen door eigen
   organisatie van het onderwijs;
6. Analyseren van de problemen die leerlingen hebben met de stof;
   - Voorbeeld 6.a Rekenen met procenten;
    
7. Onderzoeken welke mentale modellen leerlingen ontwikkelen
   en toepassen;
   - Voorbeeld 7.a Onderzoek via hardop-denk-sessies;
   - Voorbeeld 7.b Op zoek naar gokstrategieën.
   - Voorbeeld 7.c Wanneer ken je een hoofdstuk?

Artikelen uit het jubileumnummer van Factor D, 41e jaargang nr 1:

- Van Dongen, H. en Van der Meche, E., Mentale Modellen, blz 13.
- Lenie Kneppers, Examenvragen havo economie 1e tijdvak 2021
  geanalyseerd, blz 19.
- Linda van Haren, Een duurzame syllabus, blz 3.
- Sander Liket, Economische spelvormen: begrip door beleving, blz 1.
- Sophie. Column: Nieuwe interessante onderwerpen en lastige toetsen,
  blz 11.
- Ton Nouwens, Praktische Opdracht Economie in Context, blz 23.
- Hijgers, T en Elvira, Q., Beleidsexperiment IS-MB-GA model:
  een prototype, blz 6.

Overige bronnen
- Kneppers, L., Innovatief en betekensvol economie onderwijs,
  Expertise Centrum voor de Mens- en Maatschappijvakken, 2023.
- Norman, D.A., Gentner, D.R. & Stevens, A.L. (1976), Comments on
  learning schemata and memory representation. In D. Klahr (ed.),
  Cognition and Instruction, Hillsdale N.J. Lawrence Erlbaum Ass.
- SIEO, Ferry Haan, Syllabus economie VWO 2023,
  Zie: https://sieo.nl/.
- Van Dongen, H. en Van der Meche, E., Mentale Modellen, Factor D, 2022,
  nummer 1, blz 13.
- Vernooij, F., Een mentaal model van vakdidactiek. Factor D, 2022,
  nummer 2, blz.17.
- Vernooij, F., Bedrijfseconomische begrippen en hun eenheden.
  Zie: bedrijfseconomische-begrippen.nl.

Persoonsgegevens
Fons Vernooij was Vakdidacticus bedrijfseconomie en algemene economie bij het ILO in Amsterdam en is nu met pensioen. Hij beheert de website vakdidactiek.nl als onderdeel van zijn website onderwijsportaal.nl. Vanwege deze achtergrond zijn veel voorbeelden ontleend aan de economische vakken.

Als vakdidacticus voerde hij in 1993 een promotieonderzoek uit. Zie: Vernooij, F., (1993), Het leren oplossen van bedrijfseconomische problemen. Proefschrift, te vinden op vakdidactiek-bedrijfseconomie.nl.

Deze blogs zijn een uitvloeisel van zijn artikel “Een mentaal model van vakdidactiek”, dat is verschenen in het blad Factor D (didactiek), veertigste jaargang, nummer 2 uit 2022. Dit artikel is te downloaden via www.fons-vernooij.nl/documenten/een-mentaal-model-van-vakdidactiek.pdf.