Becommentariëren en verbeteren
van het bestaande lesprogramma

Achtergrondinformatie zie: "Zeven Invalshoeken voor Vakdidactiek"

1e invalshoek voor de vakdidactiek
Becommentariëren en verbeteren van het bestaande lesprogramma

De essentie van vakken in het onderwijs is dat zij conceptuele modellen aanbieden om de kennis van een vakgebied te beschrijven. Kennis waar de (meeste) vakgenoten het over eens zijn. Deze gezamenlijke beelden vormen de basis van het vakgebied. Een leerboek staat vol verhalen, aanwijzingen en definities die vorm geven aan de noties die de content vormen van het vakgebied.

Professor Pen, hoogleraar Economie gaf eens een mooie omschrijving van het begrip notie:: “Geef me een plaatje van een zebra en ik vertel je het verhaal van de dierentuin en wat die niet allemaal kost”. De essentie van een vakgebied komt naar voren door de vragen die mensen stellen. Hetzelfde onderwerp kan uiteenvallen in vakgebieden op basis van het soort vragen dat mensen stellen.

Vragen als basis voor noties
De vraag hoe een zebra eruit ziet en hoe die zich voortplant, leidt tot het vakgebied biologie. De vraag waar een zebra voorkomt en hoe de leefwereld van de zebra eruit ziet, leidt tot het vakgebied aardrijkskunde. De vraag of je zebra’s mag importeren en verhandelen leidt je naar de rechtspraak.

En als je wilt weten hoeveel een zebra kost in aanschaf en onderhoud dan komt je uit bij de economie. Dat geldt ook als je wilt weten hoe die kosten gedekt worden via de entreeprijzen van een dierentuin en de verkoop van plaatjes met een zebra erop. Wat mensen zich voorstellen bij het begrip ‘zebra’ hangt dus af van de vragen die zij zich stellen.

Notie: de betekenis in een specifieke situatie
Een notie is meer dan een woord. Bij een notie gaat het niet om de naam van een begrip, maar om de betekenis van een begrip in een specifieke situatie. Sommige leerlingen vallen over slordig woordgebruik binnen een vakgebied omdat zij dan niet helder krijgen waar het eigenlijk over gaat. Dus welke notie zij zich voor de geest moeten halen om te snappen wat er staat.

Maar anderen gaat daar laconieker meer om. “Ach, het maakt niet uit of er 'verkooprijs' of 'omzet' staat, als je maar begrijpt wat ze bedoelen”, zei een leerling eens tijdens een hardop-denk protocol. Dus “wat ze bedoelen” is de vereiste notie in die situatie.

Van conceptuele modellen naar mentale modellen
Leerlingen proberen zich aan de hand van de tekst in een boek een goede voorstelling te maken van de inhoud van een vakgebied. Zij proberen de conceptuele modellen die zij aangereikt krijgen, via het lesmateriaal, om te zetten in mentale modellen die aansluiten bij de ideeënwereld die zij al hebben. Voor een goede aansluiting is het dus nodig om kennis te hebben van de voorkennis die afzonderlijke leerlingen bij andere vakken of in de praktijk hebben opgebouwd.

Valdidactiek begint om die reden bij de lesstof die in de leerboeken is opgenomen. Die lesstof vloeit voort uit de leerplannen die landelijk ontwikkeld zijn. Als er landelijke examens zijn voor een vak, zullen die toetsen of leerlingen voldoende in staat zijn geweest om zich de conceptuele modellen uit het vakgebied eigen te maken. Dus of de mentale modellen die zij ontwikkeld hebben voldoende in overeenstemming zijn met de conceptuele modellen die zijn aangeboden.

De eerste invalshoek van de vakdidactiek is de vraag of de leerstof vanuit maatschappelijk perspectief zinvol is. Daarna komt de vraag of die voldoende interessant is voor leerlingen om zich in te leven in de leerstof en daarin mee te gaan tijdens de lessen. Is de lesstof een voorbereiding op een mogelijke vervolgstudie of gaat het om algemene vorming? Als de mogelijke vervolgstudie centraal staat zijn (academische) modellen noodzakelijk. Als de algemene vorming centraal staat, moet de actualiteit een grote rol spelen. Maar hoe frame je dan de actualiteit?

Discussie binnen het vak Economie
Binnen het vakgebied Economie is de discussie over de inhoud van de leerstof al jaren een heikel onderwerp. Het is de bestaansreden van de LWEO (Landelijke Werkgroep Economie Onderwijs). Zij hebben voor dat doel het vakdidactische blad Factor-D opgericht, waarin een toegespitste versie van deze blogs is gepubliceerd.

Met het becommentariëren en verbeteren van een bestaand programma kwam een eerste forse kritiek op het technocratische programma dat onder leiding van Arnold Heertje eind jaren zeventig werd ingevoerd op het destijds nieuwe Atheneum.

De wiskundige aanpak, die in extrema naar voren kwam in het partieel differentiëren (dat zelfs in 6VWO nog niet in het wiskundeprogramma voor kwam), bracht veel leerlingen en docenten tot wanhoop. Dit culmineerde in de stelling: “Wat een economie-examen lijkt, blijkt een wiskunde-examen te zijn.” Dit leidde in de loop der jaren tot een verschuiving van academische modellen naar oriëntatie op de alledaagse economische processen.

Verbetering van het economie programma
Een krachtige hedendaagse voortzetting van deze traditie is te vinden in het artikel van Linda van Haren over “Een duurzame syllabus”, dat in het jubileumnummer van Factor D verscheen. Zij memoreert een uitzending van het programma VPRO Tegenlicht waarin studenten aan hun docenten vroegen of de opleiding economie alsjeblieft wat duurzamer zou kunnen zijn.

Deze vraag is een prachtige manier om een discussie over het curriculum van de vakken economie en bedrijfseconomie vanuit een breder perspectief ter discussie te stellen. Dat kan volgens Linda concreet vorm krijgen via hetzij de syllabi te verduurzamen door nieuwe begrippen toe te voegen aan de hand van duurzame aspecten van de maatschappij, hetzij de methodes te verduurzamen door de oefenopgaven te herschrijven naar opgaven vanuit een duurzame of circulaire context. Aanpassing van de te onderwijzen conceptuele modellen dus.

Mentale modellen als voorkennis bij leerlingen
Ook bij andere vakken vinden discussies plaats over de einddoelen van het vak. Invalshoek is dan steeds om het lesprogramma vorm te geven vanuit richtlijnen die voor de toetsing gelden. Maar hoe vaak is er een goede beschouwing over het beginpunt van de leerlingen die het programma moeten volgen? Meestal blijft dit impliciet en daardoor gebaseerd op veronderstellingen omtrent de mentale modellen waar leerlingen bij aanvang van het lesonderwerp over beschikken.

Eigenlijk gaat men er vaak vanuit dat leerlingen nog niet zoveel of wellicht niets weten van het onderwerp en dat zij dus blanco aan een nieuw onderwerp beginnen. En dat klopt lang niet altijd.

In een van mijn hardop-denkprotocollen over bedrijfseconomische opgaven in 5VWO staat de volgende opmerking van een leerling: “Als zij zeggen dat de opbrengst gelijk is aan de omzet, dan geloof ik dat wel, maar eigenlijk is de opbrengst toch wat je over houdt aan een transactie?” En volgens zijn docent bleef hij tot het eindexamen aan toe opmerken: “Opbrengst is omzet min kosten, oh nee, ik moet ervan uitgaan dat de opbrengst de omzet is.”

Alle blogs over de zeven invalshoeken van vakdidactiek
In totaal zijn de volgende blogs verschenen, waarin de zeven invalshoeken voor vakdidactiek successievelijk terugkomen. Bij een aantal blogs zijn een of meer voorbeelden toegevoegd. Daarnaast is er een blog met achtergrond informatie over de zeven invalshoeken waarin onderdelen nader uitgewerkt of toegelicht staan om veelvuldige herhaling te voorkomen.

De zeven invalshoeken voor vakdidactiek (achtergrondinformatie):

1. Becommentariëren en verbeteren van bestaande lesprogramma;
2. Beschrijven van de mentale voorstelling die docenten hebben
   van hun vak;
   - Voorbeeld 2.a De namen van leerlingen leren;
    
3. Expliciteren van het instructieproces tijdens het onderwijs;
   - Voorbeeld 3.a De vele talen van de wiskunde;
   - Voorbeeld 3.b Goed lezen bestaat uit drie onderdelen;
   - Voorbeeld 3.c Het verborgen pad;
   - Voorbeeld 3.d Het gebruik van eenheden;
   - Voorbeeld 3.e Verpleegkundig rekenen bijvoorbeeld;
    
4. Stimuleren van de motivering van leerlingen door de vorm
   van het lesaanbod;
5. Bevorderen van de zelfsturing van leerlingen door eigen
   organisatie van het onderwijs;
6. Analyseren van de problemen die leerlingen hebben met de stof;
   - Voorbeeld 6.a Rekenen met procenten;
    
7. Onderzoeken welke mentale modellen leerlingen ontwikkelen
   en toepassen;
   - Voorbeeld 7.a Onderzoek via hardop-denk-sessies;
   - Voorbeeld 7.b Op zoek naar gokstrategieën.
   - Voorbeeld 7.c Wanneer ken je een hoofdstuk?

(*) Conceptuele modellen en mentale modellen
Norman, Gentner & Stevens hebben in een publicatie uit 1976 het mentale model geplaatst tegenover het conceptuele model. Zij gingen in op de constatering dat sommige mensen hun rekenmachine steeds uit- en weer aanzetten. Aan de hand van zo’n rekenmachine plaatsten zij de begrippen in een vierluik:
1) er is een apparaat dat functies heeft,
2) er is een goede beschrijving van de werking van dat apparaat (een conceptueel model)
3) een gebruiker maakt zich een mentale voorstelling van de wijze waarop het apparaat functioneren kan (een mentaal model);
4) er is een onderzoeker die probeert om zich een voorstelling te maken van het mentale model dat een gebruiker ontwikkeld heeft.

Bronnen
- Norman, D.A., Gentner, D.R. & Stevens, A.L. (1976), Comments on
  learning schemata and memory representation. In D. Klahr (ed.),
  Cognition and Instruction, Hillsdale N.J. Lawrence Erlbaum Ass.
- Van Dongen, H. en Van der Meche, E., Mentale Modellen, Factor D, 2022,
  nummer 1, blz 13.
- Van Haren, L., Een duurzame syllabus, Factor D, 2022, nummer 1, blz 3.
- Vernooij, F., Een mentaal model van vakdidactiek. Factor D, 2022,
  nummer 2, blz.17.
- Vernooij, F., Bedrijfseconomische begrippen en hun eenheden.
  Zie: bedrijfseconomische-begrippen.nl.

Persoonsgegevens
Fons Vernooij was Vakdidacticus bedrijfseconomie en algemene economie bij het ILO in Amsterdam en is nu met pensioen. Hij beheert de website vakdidactiek.nl als onderdeel van zijn website onderwijsportaal.nl. Vanwege zijn achtergrond zijn veel voorbeelden ontleend aan de economische vakken.

Als vakdidacticus voerde hij in 1993 een promotieonderzoek uit. Zie: Vernooij, F., (1993), Het leren oplossen van bedrijfseconomische problemen. Proefschrift, te vinden op vakdidactiek-bedrijfseconomie.nl.

Deze blogs zijn een uitvloeisel van zijn artikel “Een mentaal model van vakdidactiek”, dat is verschenen in het blad Factor D (didactiek), veertigste jaargang, nummer 2 uit 2022. Dit artikel is te downloaden via www.fons-vernooij.nl/documenten/een-mentaal-model-van-vakdidactiek.pdf.